Zicht op het spel maakt de plaats vrij voor de speler

Dit artikel gaat over het fenomeen familieopstellingen. Voor een groot aantal mensen inmiddels een bekend begrip. Met hulp van (on)bekende vrijwilligers wordt als het ware een tableau vivant gemaakt van je familie. Wie staat waar en op welke plaats? Hoe is jouw verhouding met je familie? Welke vragen doemen op als je je familie zo ziet staan? 

Spel - Speler - Plaats

Ik maak vaak gebruik van een idee dat helpt om je plaats te bepalen in het leven. Het is simpel, maar heel doeltreffend en het bestaat uit drie begrippen: spel - speler - plaats. Elk begrip kun je vertalen naar een persoonlijke situatie en daarvan uit ook weer in - en uitzoomen. Bijvoorbeeld het begrip spel staat voor het leven, het werk, de familie, of de relatie. Zo kun je het begrip speler dan steeds vertalen met jij. Jij als mens, als werknemer, als vader/moeder, of als partner. Ten slotte is het begrip plaats de plek die je inneemt als speler in een situatie, het spel dus. 

Je kunt je de verwarring voorstellen als je als speler wel het spel van de relatie speelt, maar eigenlijk op de verkeerde plaats bent. De relatie wringt dus. Of dat als je speler wel de mens bent op je plaats, namelijk hier op de wereld, maar het spel helemaal niet begrijpt. Wat doe ik hier? Of, voorlopig even als laatste voorbeeld hier: in het spel dat familie heet, ben jij als speler het familielid, maar je neemt je plaats helemaal niet in. Je bent niet zichtbaar, trekt je zelfs terug. 

Spel, speler, plaats is dus een driehoek waarbij alle lijnen met elkaar verbonden zijn. Met het in - en uitzoomen van de driehoek kun je ook spelen. Het spel van je eigen leven waarbij je speler bent en je plaats kunt innemen kan op kleine schaal prima werken, maar als je uitzoomt kan de zin van het geheel (het grotere spel) je nog wel eens ontgaan. En het kan uiteraard ook andersom gelden: wat is de zin van deze relatie, of deze familie?  

Spel, speler, plaats is misschien ook wel de kern van wat we familieopstellingen noemen. Het spel is de familie, jij bent de speler, het lid van de familie met altijd de vraag welke plaats je inneemt in het spel. In de lijnen die dan ontstaan, waarbij ook lang geleden overleden familieleden wel degelijk hun sporen achterlieten, tekent zich het onbewuste spel van de familie af. Welke patronen zie je dan? 

Zien is inzicht

Als je de inhoud van de drie begrippen echt wil begrijpen als het spel de familie is, dan moet je het vooral ook willen zien. Zien is inzicht. Waarom loopt er een directe lijn in het spel naar een grootouder, maar niet naar een ouder van iemand? Waarom keert iemand zich af van de familie? Wie wordt er buitengesloten, of met wie wordt er geen rekening gehouden? 

Toen de Duitser Bert Hellinger in zijn werk in Zuid Afrika als missionaris de kracht van familieverbanden opmerkte, kon hij zijn idee van opstellingen verder uitwerken. Wat Bert Hellinger zag in deze vorm van een familieopstelling, is dat het denken en voelen in een groep heel sterk is. Lastige issues worden overgedragen aan elkaar, gevoelens van schuld blijken ondergronds door te woekeren, onbewust gedrag dat overgenomen is – een familie tic – kan worden neergelegd bij degene in de groep/familie bij wie het hoort. Zelf heb ik veel opstellingen meegemaakt en gezien hoe krachtig de lijnen lopen binnen families en groepen. Daarmee zijn we als mens altijd verbonden met andere mensen, omdat er een sociale structuur bestaat. We zijn onderdeel van een groter geheel. In ons leven spelen dus de relaties die we hebben een belangrijke rol. Zeker in het westerse deel van de wereld beroepen we ons op onze individualiteit en zelfstandigheid, maar dat is maar schijn. Onderdeel zijn van een groep of familie zit nu eenmaal ingebakken in ons systeem. We hebben dat nodig om te overleven.

Relaties

In het langstlopende onderzoek ter wereld, van meer dan 80 jaar op dit moment, de Harvard Study of Adult Development, over menselijk geluk, toont Robert Waldinger, psychiater en hoogleraar aan Harvard Medical School aan dat mensen het gelukkigst zijn in bestendige relaties. Het opmerkelijke onderzoek volgde eerst 724 mannen met vragen over hun werk, huiselijk leven en hun gezondheid. Het hele onderzoek geeft een ongelooflijk boeiende kijk – juist door de opmerkelijke lengte ervan – op wat mensen nu echt gelukkig maakt. Deze 724 mannen werden uit twee van elkaar verschillende groepen gekozen – een groep jonge mannen die afstudeerde aan Harvard en een groep jonge mannen die in de armste buurt van Boston woonden. Zij werden in hun leven fabrieksarbeider, advocaat, metselaar of arts. Sommigen, vertelt Robert Waldinger, klommen de maatschappelijke ladder helemaal op tot aan de top en sommigen maakten die reis net andersom. Welke lessen heeft dit onderzoek ons gebracht uit die tienduizenden pagina’s van research over hun levens? Het gaat niet over rijkdom, of over roem of zelfs maar over hard werken. Dit is het antwoord: goede relaties maken en houden het leven van deze mannen - inmiddels zijn er ook vrouwen in het onderzoek - gelukkig en gezond.

Het blijkt dat mensen die meer contacten hebben met familie en vrienden gelukkiger zijn dan anderen en gezonder leven. Sociale verbanden zijn dus echt belangrijk en eenzaamheid is dodelijk. Dat maakt het werken met familieopstellingen niet alleen belangrijk om persoonlijke issues uit te zoeken, maar het geeft ook inzicht in de dynamieken waaraan je onderhevig bent, waarvan je een deel bent, binnen je familie. 

De brieven

In het boek ‘Wat leiders drijft’ schrijft Manfred Kets de Vries over zijn pogingen om met bestuurders, bankiers en CEO’s van grote bedrijven wereldwijd te kijken naar hun eigen obstakels, naar persoonlijke wonden, om die te ervaren zodat er echte veranderingen kunnen ontstaan in gedrag, in manieren van doen. ‘Luisteren en zorgvuldig waarnemen zijn niet de sterkste kanten van leiders, evenmin als realiteitsbesef. In plaats daarvan, gedreven door hun eigen realiteit, zien ze alleen wat ze willen zien. Bovendien staan ze niet erg open voor verandering.’ 

‘Ik bleef maar met mijn hoofd tegen de muur lopen’, gaat Kets de Vries dan verder, ‘en ten slotte besefte ik dat ik een andere invalshoek moest zien te vinden.’ Hij besluit dan om familieleden brieven te laten schrijven naar deze mensen. Door deze strategie ontstond een ‘keerpunt’

De belangrijkste opdracht voor Kets de Vries was om leiders, die door opvoeding, hun omgeving en eigen overtuigingen zo strak in een harnas waren gegoten, in beweging te krijgen. Om ook naar hun zwakke plekken te gaan. Daar te vragen waar ze niet goed in zijn, wat hun angsten zijn, wat hun grootste obstakels zijn. Vragen waar ze misschien in het diepst van de nacht weleens aan dachten, maar die ze nooit aan het daglicht hebben toevertrouwd, aan niemand. 

In zijn boek haalt hij dan één voorbeeld aan van een brief die een bankier krijgt van zijn dochter. Zij beschrijft haar vader als ontoegankelijk voor haar. Ze schreef over haar zo dikwijls gefrustreerde verlangen dicht bij hem te zijn en een echte relatie te hebben. Dit briefje vormt het keerpunt in het gedrag van deze onverstoorbare bankier die het met tranen in de ogen las. 

De brief werd zo een kleine familieopstelling en door zijn tranen heen zag hij zichzelf staan met zijn dochter. Had hij zijn rug naar haar toegekeerd? Was hij uit het spel van familie gestapt? Was op die manier de enorme eenzaamheid zijn deel geworden? 

Wat zag deze man dan? Wat raakte hem zo? Zag hij in zijn verbeelding de wanhoop van zijn dochter, haar pogingen om dichtbij te komen? Zag hij zijn eigen gedrag, waar afstand de boventoon vormde? Zag hij misschien in zijn verbeelding een omhelzing tussen hem en zijn dochter, een gelukkig moment, onvoorwaardelijke liefde? De tranen kwamen. Hij zag zijn obstakel en zag zijn innerlijk verlangen. En dat was het begin van een nieuwe reis om daadwerkelijk veranderingen in zijn gedrag te realiseren. 

De verbeelding

Toen David Katz in 2013 op een strand ergens in Noord-Amerika om zich heen de plastic rotzooi zag liggen, kreeg hij een idee. Nee, het was niet alleen een idee, het was een oplossing. Maar met die oplossing kwam ook de twijfel. En met de twijfel ook dat enorme gevoel van eenzaamheid. In een interview met het tijdschrift ‘Salt’, vertelde hij over dat moment in 2013: ‘Ik moest rouwen op dat moment om het leven dat ik leidde en nu moest loslaten, want ik kon niet anders meer dan toegeven dat er een oplossing was en dat ik mijn verdere leven daaraan te wijden had. Alleen had ik geen flauw idee hoe ik dat moest doen.’

David Katz bedacht dat plastic ingezameld kon worden door mensen die daar geld voor zouden krijgen. Heel simpel, maar in de uitvoering knap ingewikkeld. Want wie ging het ophalen, hoe zou het geld gebruikt gaan worden, waar zou het ingezamelde plastic heen kunnen, wie wilde dat hebben? David Katz: ‘Het was de openbaring denk ik dat we anders naar het materiaal kunnen kijken en dat plastic geen waardeloos product is. Als je lege plastic flessen ziet, lijken ze geen waarde te hebben, maar ik zag dat ze omgetoverd konden worden naar de waarde van goede dollars en die dollars konden die mensen weer gebruiken voor de scholing van hun kinderen of ter ondersteuning van hun eigen kleine bedrijfjes.’ 

In een later interview vertelt David Katz over dat idee, dat de Plastic Bank is gaan heten, en zijn beslissing om hier mee verder te gaan: ‘Hoe meer ik in mijn leven mijzelf kan worden, hoe meer ik besef dat het mijn reis is. Er is geen alleen, ik ben niet echt de enige. Hoe meer ik reis, hoe meer ik besef dat ik steeds meer mensen om me heen heb. De beslissingen die ik moet nemen, de keuzes, de richting op die momenten, die zijn mijn reis. In het verleden, toen het zich voor mij ontvouwde, wenste ik dat ik iemand bij me had omdat ik niet wilde accepteren hoe moeilijk het was. Ik wilde niet dat het alleen mijn verantwoordelijkheid was, ik hoopte dat het gemakkelijker zou zijn en omdat dat niet zo was, begon ik te denken dat ik eenzaam was.’ 

In het spel dat zoveel groter was dan hemzelf leerde David dat zijn plaats weliswaar de founder was van het nieuwe bedrijf, maar dat het spel met heel veel mensen gespeeld zou gaan worden. 

Ik ontmoette David Katz in 2018 en zag de kracht van één iemand die geloof had in een idee dat echte oplossingen bracht in het leven van duizenden gezinnen, en de twijfel om daar elke dag weer de kracht voor te vinden. David Katz: ‘Alles in ons leven, alles wat we nu doen, dat we ooit zullen doen, is altijd een combinatie van het hoogtepunt van alle beslissingen en alle ervaringen die we ooit hebben gehad. Dus The Plastic Bank kwam uit een leven waarin uitdagingen overwonnen werden; van een ondernemer zijn, een disfunctioneel gezin hebben… Het kwam van mijn vader die bij mijn moeder weg wilde rennen en een zeilboot bouwde en de zee op zeilde. Het kwam doordat ik opgroeide aan de waterkant en naast het strand woonde terwijl ik zag hoe dingen aan land kwamen, het zien van de foto’s van albatrossen met hun buik vol plastic op Midway Island, een beetje van alles. Al die momenten hebben me er uiteindelijk naartoe geleid.’ 

In ons gesprek werd het idee van de familieopstelling van David duidelijk. Hij zag zichzelf in het spel van zijn familie, zijn verleden. Zag zichzelf ook in dat grote spel van het leven. Nam daar zijn plaats in. O, met grote twijfels en huiver, maar hij wist diep van binnen dat hij die speler was, dat dit zijn spel was, en dat hij die plaats wel móest innemen. 

Tot slot

Momenten worden een ketting, een reis om dan misschien met twijfel toch dat besluit te nemen dat je al heel lang geleden onbewust genomen hebt. Je was er alleen nog niet aan toe, de twijfel was te sterk. Er waren teveel stemmen in je hoofd misschien die je tegen hielden. Stemmen van weerstand, ongemak, vooringenomen meningen, oude overtuigingen, de galm uit het verleden, misschien niet eens jouw verleden. Dergelijke stemmen kunnen heel sterk zijn, je met touwen gijzelen. Soms zijn het de stemmen van je ouders die je waarschuwen, of spottend toespreken: ‘Jij?’ Soms zijn het de stemmen van een zelfgekozen eenzaamheid vertaald als dadendrang: ‘Ik laat ze wel even zien wat ik allemaal kan!’ Soms zijn het de stemmen van voorouders: ‘Wat zij niet deden of konden, ga ik nu wel regelen.’ Je leven is een zoektocht om je eigen authentieke stem te vinden, de stem van je ziel. 

Spel, speler, plaats.

Ron van Es, hoofdredacteur OMO

Dit artikel stond oorspronkelijk in het september/oktober nummer van Optimist Magazine