Zoeken we niet allemaal naar betekenis in ons leven? Een reden van bestaan? Waarom zijn we hier en wat hebben we hier te vinden? Het is een heel oude vraag die bij elke generatie weer springlevend is. Eigenlijk zoeken we dus een plan voor ons leven, een grondplan.

Heeft ons leven een grondplan, of zijn we toevallig op deze plek, in deze familie, in dit leven gekomen? Hoe ontvouwt ons leven zich met of zonder grondplan? Hoe kunnen we kijken naar verleden, heden en toekomst? En zijn onze patronen in het leven verklaarbaar? Is het grondplan dan de draad die begint bij je geboorte en nooit meer ophoudt? De draad die ons verbindt en de draad die ons de weg wijst? Is het de draad die als een touw langs het bergpad omhoog loopt? De draad als de navelstreng van het leven? En werkt dat als de draad van Ariadne die ons naar de uitgang van onze eigen doolhof zal leiden?

Met deze vragen ga ik het gesprek aan met mensen die mij inspireren en boeien. Mensen die verschillende antwoorden geven op die vraag, maar er altijd in slagen een nieuw licht te werpen op die oude, noodzakelijke vraag naar ons bestaan. 

In gesprek met Wouter van Noort. 

Wouter van Noort is journalist en is opvallend verschoven in zijn onderwerpen van technologie naar onze relatie met de natuur. In verbazing over hoe de natuur, vooral in de kleinste vormen, werkt en verbonden is, en ook kijkend naar de plaats van de mens in die natuur. Van de zogenaamde kroon op de schepping naar de nederige rol die we zullen moeten spelen, willen we langer blijven leven als mensheid op deze planeet. In de krant NRC, en in zijn nieuwsbrief Future Affairs, krijgt hij ruimte om zijn verwondering te delen met lezers. Ik sprak Wouter eerder voor een podcast die ik met hem maakte, maar wilde hem natuurlijk graag weer spreken als het over die belangrijke vraag gaat die mij bezig houdt. 

Is er een grondplan in ons leven?

Jeetje, wat een moeilijke vraag. (stilte) Ik denk dat het ecosysteem waarin wij zitten wel een bepaald doel in zich draagt, namelijk het vergroten van complexiteit. Dat doet leven: het gaat relaties aan met ander leven en vergroot zo complexiteit. En in complexiteit zit betekenis. Je zou kunnen zeggen dat betekenis ontstaat door het aangaan van relaties met onze omgeving. Onze relatie met de natuur, met andere mensen, met de realiteit, en ik denk dat dit ingebakken zit in ons. 

Wat is het doel daar dan van?

Dat vind ik te moeilijk om te beantwoorden. Maar dat de werkelijkheid relationeel van aard is, dat staat wel vast. Iets kan alleen bestaan in relatie tot iets anders. Dat we onderdeel zijn van die realiteit en dat we betekenis ervaren in onze relaties staat ook wel vast. Dat is uiteindelijk het grondplan. De verdere invulling daarvan is individueel. Ik geloof dus niet in een soort van goddelijke voorzienigheid. Jij wel?

Ik zoek ernaar. Aan de ene kant denk ik: wie zijn wij terwijl we met een enorme vaart door het heelal razen? Is er iets, zoals je zegt, als een voorzienigheid die mij betekenis geeft? Aan de andere kant gebeuren er dingen aan mensen, die het verlangen aanwakkeren om betekenis te willen geven. Waar komt dat dan vandaan? Er is zoveel innerlijke motivatie om liefde en barmhartigheid te tonen. Dat is er niet voor niets. 

Ik denk dat we ook wel zo langzamerhand kunnen vaststellen dat veel van dit soort vragen buiten het domein van de huidige wetenschap liggen. We hebben nog geen begin van een antwoord op fundamentele vragen als: wat is ons bewustzijn, of: wat is leven? Het zou kunnen dat bijvoorbeeld psychedelische ervaringen of religieuze ervaringen soms wel een glimp kunnen en dat bijvoorbeeld psychedelische ervaringen of religieuze ervaringen soms wel een glimp kunnen tonen van wat er buiten dat meetbare ligt. Dus de dingen die jij nu noemt; liefde, diepe verwondering, barmhartigheid, dat zijn veel van die ervaringen die mensen meemaken tijdens die mystieke momenten. 

Maar ook zonder die mystieke momenten.

Ja, dat is waar. Zelf ben ik wel gefascineerd door die mystieke momenten wanneer het denken stopt. Als je merkt dat je bewustzijn toch een onderdeel is van iets anders, iets groters. En als mensen die dat hebben ervaren dan massaal zeggen: ik voelde zo’n liefde, ik voelde zo’n verbondenheid, en ik was buiten tijd en ruimte, ja, dan kan dat iets vertellen over de aard van de realiteit denk ik. 

Ik zag laatst een animatie over ons zonnestelsel die mij mooi liet zien wat het belang is van het perspectief op de realiteit. In dat filmpje zag je dat het model wat wij in ons hoofd hebben van het zonnestelsel niet klopt; het standaardmodel van de planeten als bolletjes die om een statische zon draaien. Terwijl: de zon racet met een noodgang door de Melkweg en de planeten dansen daar dynamisch om heen. Dan zie je dat het platte schema van een bolletje dat om een ander bolletje draait in werkelijkheid veel dynamischer is.  Alles draait en danst om elkaar heen in de natuur. Niks staat stil, alles is in beweging en verandering. Dat is ook de kern van wat ik ga proberen uit te zoeken de komende tijd: hoe krijgen we een ander, beter kloppend, perspectief op die natuur dan het heersende beeld van de mens buiten en boven de rest van de natuur? Hoe kunnen we ons verplaatsen in de natuur? Kunnen we leren wat die natuur wil? Of wat die natuur zelf eigenlijk ervaart? De dieren, de planten of misschien andere complexe structuren. Zit daar ook iets van een intelligentie of ervaring achter? Dat zijn uitspraken die een paar jaar geleden nog te zweverig en te new age-achtig zouden klinken, maar die nu uit de complexiteitswetenschap en het onderzoek naar het onderbewustzijn uit de kwantumfysica heel serieus naar boven komen. Er zit toch meer ervaring, meer intelligentie in de natuur, meer ontwikkeling ook en meer evolutie dan we voorheen aannamen. Dat is dus een echte perspectiefwisseling. Ook voor mijzelf in ieder geval. 

Zelf voel ik me meer agnost, ik heb wel de wens om het te verklaren en om er dan een naam aan te geven of een religie aan te plakken, maar dat lukt me niet.

Ik zie je verwondering door de dingen die jij schrijft in NRC. Over de natuur, de microkosmos … 

Ja, ik heb meer verwondering gekregen. Voorheen dacht ik: nou we zijn er wat betreft de natuurwetenschappen toch wel grotendeels uit - we weten hoe evolutie werkt, we zijn biologische wezens die als een soort machines een eigen belang nastreven, selfish genes, survival of the fittest, that’s it. Betekenis moet je er in dat natuurbeeld zelf bij bedenken. Maar ik kom er - ook door mij meer te verdiepen in dit soort vragen zoals jij die stelt - toch steeds meer achter dat dit wel een heel kaal beeld is dat ook helemaal niet strookt met hoe de mens in elkaar blijkt te zitten. Het is geen machine. Het is een organisch geheel. Het is meer een boom met een wortelnetwerk. 

Ik zie wel dat we in een zingevingscrisis leven. Alle gedeelde zingevende structuren zoals de kerk of bepaalde verenigingen hebben we weggegooid. Ze brachten ons niet meer wat we wilden; er zaten te veel dogma’s aan vast. 

Dus we zijn verdwaald, lost? 

Ik denk dat het onze huidige condition humaine is en dat we al een tijdje verdwaald zijn. Dat is overigens wel uniek in de menselijke geschiedenis; dat we zo op onszelf zijn aangewezen. 

Ik moet ineens aan de woestijnreis van Mozes denken die hij met zijn volk moest maken om bij een land van belofte aan te komen. Moeten we deze weg gaan om uiteindelijk bij jouw verwondering uit te komen? Het besef dat er dus veel meer verbinding is met de natuur om ons heen en dat we dat zijn vergeten?  

Het voelt wel als een soort woestijn deze tijd. Dat maakte ik ook mee op onze reis door Europa tijdens een sabbatical die ik onlangs met mijn gezin maakte. Je ziet dan dat mede door menselijk handelen een groot deel van de natuur tot woestijn is verworden. Delen van Zuid-Europa worden in de zomer in rap tempo onleefbaar voor mens en dier. En de confrontatie daarmee dwingt wel tot anders kijken en tot reflectie. Het kan echt niet zo door. Daar ben ik wel van overtuigd. 

Jij bent ervan overtuigd door jullie reis, maar de meeste mensen zijn toch gewoon met hun alledaagse gedoe-tje bezig? 

Ik ben daar toch wel optimistisch over. In de onderstroom is er veel beweging. We weten dat we het anders moeten gaan doen. ‘De onderstroom die niemand ziet, bepaalt de richting op elk gebied’, zingt Stef Bos, en zo is het. Ik kan me niet aan de indruk onttrekken, en misschien is het mijn bubbel hoor, maar ik denk dat er heel veel meer mensen met de natuur bezig zijn de laatste tijd. 

Heeft dat niet ook met klimaatalarmisme te maken? Of heeft dat met Wouter van Noort te maken, die in de krant schrijft dat het niet goed gaat met de natuur? 

(lacht) Dan dicht je me veel invloed toe. En ik roep ook niet zo heel vaak dat het de verkeerde kant op gaat, er gaat ook genoeg de goede kant op. We hebben weinig andere keuze dan die goede kant op te gaan en de onderstroom te versterken. Dat hoopvolle zuurstof geven in plaats van alleen maar te blijven gillen en te wijzen op wat er allemaal aan het instorten is. Kijk, onze manier van leven en werken is heel verslavend en maakt dat we te veel blijven hangen in oude systemen. Tegelijk denk ik dat het door veel tekenen best wel duidelijk is dat we in een transitie zitten en we toe gaan naar de noodzaak van een duurzamere samenleving. Ook naar een ander natuurbeeld. Een ander mensbeeld dat veel organischer is in plaats van machinaal; dat veel meer draait om het regenereren van de natuur in plaats van het domineren en exploiteren ervan.

Alleen, transities kunnen mislukken hè. Dat kan natuurlijk gebeuren. En als deze transitie zou mislukken dan tasten we toch wel de voorwaarden voor ons eigen leven hier op aarde aan. Ik zie echter wel veel lukken hoor.  

Denk je dan: dit moet wel goed gaan. Je hebt zelf bijvoorbeeld twee jonge kinderen? 

Ja, dat maakt het wel tastbaarder ja. En ik kan me ook levendig het moment herinneren op onze reis dat ik in Zwitserland boven aan de Jungfraujoch stond. Daar kijk je uit over al die gletsjers, en ik zag daar dat een van die gletsjers in record tempo is gesmolten. Veel van die gletsjers verdwijnen de komende eeuw, sommige al binnen enkele decennia, wat dus betekent dat mijn zoontjes van 0 en 2 dat beeld niet meer zullen zien zoals ik dat zag. Dat is natuurlijk nog het minste probleem, dat mijn vakantie decor verdwijnt, maar het zijn natuurlijk ook cruciale puzzelstukjes van het ecosysteem. Zonder gletsjer geen smeltwater, zonder smeltwater geen rivieren, zonder rivieren geen leven rondom de Alpen. 

Het besef was daar dat de link met de volgende generatie op mijn schouders zit. Ook dàt is een perspectiefwisseling, dat je ineens ervaart hoe het is om daar als vader te zijn en te leven voor iemand anders. 

Denk je dat wij als mensensoort dit voor elkaar gaan krijgen of zijn wij niet in staat om te veranderen? 

Wat een grote vraag ook weer. Ik weet het niet. Ik denk dat je die bijna niet kunt beantwoorden. Maar ik denk ook dat je niet moet onderschatten hoe snel maatschappelijke systemen kunnen veranderen. Gedragsverandering ìs ook moeilijk, we moeten niet bang zijn voor chaos en onzekerheid, een crisis misschien. Chaos kan onderdeel van een gezond proces. 

Ik weet niet of het genoeg is, of er voldoende tipping points zijn. Maar je hebt je eigen cirkel van invloed. Binnen mijn invloed ligt het aan mij om inzicht te geven in die onderstroom en waar het dan eventueel naar toe zou kunnen gaan. Ik merk bijvoorbeeld op platforms als LinkedIn hoe hard dit soort ideeën gaan en het versterkt mij in de gedachte dat er een voedingsbodem is. 

Dat er in dat mycelium van de samenleving nog veel meer aan het groeien is en dat mensen al verder zijn. Bijvoorbeeld als het gaat over bewustzijnsgroei, of de ecologische samenleving. Een tijdje geleden was ik nog wat angstig om daarover te delen, maar ik denk dat die verlegenheid nu nergens meer voor nodig is. Ik loop zelfs ietwat achter de voorlopers aan, die er allang zitten en die er allang over hebben nagedacht en allang bezig zijn met regeneratief boeren of met andere manieren van bewustzijn over de natuur en onze rol daarin. En dat wat er op mij afkomt, daar word ik echt optimistisch van. 

Je moet wel hoopvol zijn? Je hebt twee jonge kinderen.

Nou ja, het is natuurlijk ook veel fijner om een hoopvolle ouder te zijn én realistisch: hoopvol op een realistische manier. En in het grotere plaatje is er ook veel om hoopvol voor te zijn. 

Ron van Es - hoofdredacteur OMO