Kustaw Bessems
Stuurloos, Wegwijzers voor een land op drift
Das Mag Uitgevers
Stuurloos
Ergens in zijn boek ‘Stuurloos, wegwijzers voor een land op drift’ schrijft Kustaw Bessems over dat bekende spreekwoord, ‘de beste stuurlui staan aan wal’: in Nederland staan de (beste) stuurlui gewoon op het schip hoor, samen met de burgers. Vanaf de kade klinkt alleen de lege echo terug, die vanaf het schip komt, om vooral een aanwijzing te krijgen hoe te varen.
Zo voelt het soms ook als je het boek leest. Het besturen in Nederland lijkt op een lege echo: alles keurig opgevouwen in een taakgroep, een overlegorgaan, een setje protocollen, maar is er ook een wegwijzer, een leidende stem? En mocht je verheugd zijn over alle verhalen, van met name Pieter Omtzigt, over een nieuw bestuur in Nederland, dan moet je vooral eerst dit boek lezen om dan te beseffen hoe taai de bestuurlijke cultuur is in Nederland: weinig oplossen en veel uitbesteden, zodat de fouten die gemaakt worden niet te herleiden zijn naar een departement, ambtenaar of politicus.
Goed, de sfeer zit er goed in.
Kustaw Bessems is journalist bij De Volkskrant en schrijft elke zaterdag een uitgebreide column waarin hij ingaat op het (openbaar) bestuur in Nederland. Vervolgens is hij ook met een podcastserie begonnen met interviews met mensen die dichtbij dat besturen staan. En nu dus zijn boek, ‘Stuurloos’. Op de achterflap: ‘Want het beeld van Nederland als land waar alles tot in de puntjes is geregeld, ligt aan diggelen. In hoog tempo volgen misstanden elkaar op. Denk aan het Toeslagenschandaal, de gaswinning en uitwassen in de jeugdzorg. 'Het wantrouwen woekert en extremisme vlamt op.’
In een aantal uitgebreide hoofdstukken neemt Kustaw Bessems de lezer mee in al die bestuurlijke misstanden om daar vragen bij te stellen, zich te verwonderen over de handelswijze en veel experts te interviewen die proberen licht te laten schijnen over het stuurloze besturen. ‘We hebben het over leiders die - sowieso, maar in ons systeem extra - snel aan tunnelvisie lijden. Successen claimen ze, fouten wijten ze aan anderen of aan factoren buiten henzelf. kritiek filteren ze uit of zien ze als aanval, bevestiging slurpen ze op. Om zich heen verzamelen ze ja-knikkers. Ze gaan zichzelf overschatten en denken dat ze de samenleving naar wens kunnen vormen.’
Herkenbaar?
Riemen vast dan. In het hoofdstuk over de corona crisis, ‘Een hardnekkige staat van ontkenning, over de vergeten corona-evaluatie’ doet Kustaw Bessems zijn boekje open over de tijd tijdens de corona crisis en daarna. 'In de corona tijd bleek ik nog wel degelijk te goedgelovig. Want ik had verwacht dat de verantwoordelijkheid tijdens zo’n grote ramp zo zwaar zou drukken op de schouders van politici, dat zij de drang naar persoonlijke profilering opzij zouden zetten. 'Boy, was I wrong.’ Experts die over elkaar heen buitelden over een mening die maar een mening bleek, informatie die maar half klopte. ‘Was het gek dat het wantrouwen om zich heen greep? Ik snap wel dat mensen bang werden voor de staat. Er waren redenen om inbreuk te maken op grondrechten.’
Achteraf is het goed vragen te stellen over deze crisis, maar wacht, er worden nog steeds amper vragen gesteld, laat staan grondig onderzocht hoe we het de volgende keer anders en beter kunnen doen. Wonderlijk toch?
Hoe ontstond dat toch, die cultuur binnen bestuurlijk Nederland om weg te duiken? Om verantwoordelijkheden af te schuiven als het weer omslaat? Kustaw Bessems spreekt in het boek met Rosie Collington, co-auteur van het boek ‘De consultancy industrie’, dat zij samen schreef met Mariana Mazzucato.
Zelf vind ik de Engelse titel eigenlijk toepasselijker: ‘The Big Con’. Ik las het boek eerder en schreef er toen dit over: In The Big Con gaat het over de grote consultancybedrijven van de wereld. Dezelfde McKinsey als hierboven, aangevuld met Boston Consulting Group, Bain & Company, PwC, Deloitte, KPMG en EY. Premisse van het boek: Uitgeholde, risico-averse en geïnfantiliseerde overheden zijn afhankelijk geraakt van grote internationale adviesfirma’s.
Mariana Mazzucato: ‘We leggen de schuld van die disfunctionele overheden niet bij de adviesbureaus. Overheden hebben dit zelf laten gebeuren, ze hebben hun eigen capaciteiten en kennis weggeorganiseerd. De adviesbureaus surfen vooral slim mee op de trends en weten aan te haken bij projecten over verduurzaming, ongelijkheid of verantwoord ondernemen.’
Kustaw Bessems schrijft dan: ‘Collington en Mazzucato merken op dat zelfs het outsourcen tegenwoordig wordt geoutsourcet: consultants worden ingehuurd om weer andere bedrijven in te huren.’
Luister eens naar de podcast die De Groene Amsterdammer maakte over de werkwijze van de consultancybureaus binnen de overheid. ‘Met hippe feestjes en beloftes van positieve impact worden jonge en ambitieuze pas afgestudeerden gelokt richting de consultancy. Consultancykantoren steunen op de aanwas van nieuwe mensen. Vooral deze jonge consultants aan de onderlaag van de bedrijfspiramide schrijven adviezen, vaak op basis van generalistische modellen. 'In toenemende mate leunen bedrijven en overheden op dit soort extern advies.’
Wat echter mist bij al deze duurbetaalde adviezen is de uitvoering. En daar gaat, dat moge nu wel duidelijk zijn, heel veel mis. Want kloppen de adviezen wel in de praktijk? En wie moet die dan uitvoeren als de overheid geen expertise meer in huis heeft? In alle vacatures bij de overheid, constateert Kustaw Bessems, staat de verlangde competentie 'bestuurssensitiviteit' bovenaan. ‘Het betekent zoiets als goed meebewegen met de organisatie. Geen golven veroorzaken. Niet te veel moeilijke vragen stellen.’
Tegenspraak, verantwoordelijkheid nemen, logisch nadenken, het verleden in projecten en processen onderzoeken, het zijn blijkbaar niet de competenties die gevraagd worden. Niet vreemd dus dat er zoveel mis gaat nu in Nederland en dat alle pogingen om dat te veranderen voorlopig tegen een bestuurlijk apparaat en een enorme buffer aan ambtenaren aan zullen lopen die weinig goeds beloven.
In het boek ‘Morele dilemma’s in de boardroom' van de hoogleraar Mijntje Lückerath-Rovers, dat in 2023 verscheen, haalt zij de zes universele morele normen aan van de ethicus M. Schwartz voor goed bestuur, te weten: eerlijkheid, integriteit, loyaliteit, verantwoordelijkheid, rechtvaardigheid en burgerschap.
In een hoofdstuk schrijft zij over dat wat we de Gulden Regel zijn gaan noemen, een moreel kompas dat in bijna alle culturen en religies wel voorbij komt. Mijntje Lückerath-Rovers haalt hier de versie van Confucius aan: ‘Wat gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet’. In dit hoofdstuk gaat het over de morele normen voor bestuurders en commissarissen en haalt ze haar ‘Piramide met missie, kernwaarden, strategie en operationele sturing’ aan. Boven in die piramide staat: ‘Missie en Purpose, Waarom bestaan we?’
Ik zou de Gulden Regel vandaag zo willen vertalen: ‘Laat iedereen profiteren van jouw wijsheid, handelen, talenten, mogelijkheden en liefde.’ Leg deze Gulden Regel langs de missie van je ministerie of bedrijf, bespreek deze in je managementteam, leef dit uit met al de medewerkers, vertel het aan je burgers, klanten of cliënten en zie dan eens wat er terugkomt, groeit, ontstaat en opbloeit in je bedrijf of organisatie.
Ook Kustaw Bessems komt met zo’n opsomming aan het eind van zijn boek. Ik werd er blij van, zeker ook na al het voorgaande waarbij het hoofd soms diep tussen de schouders verdween.
‘Toen ik net in de journalistiek begon, leerde een ervaren collega mij dat ik nooit moest opschrijven dat iets complex is. Omdat het je taak is om dat wat complex is begrijpelijk te maken. Dus ik zal dan toch even snel de koers naar een beter bestuur uitzetten. In twaalf zinnen die op zichzelf nietszeggend zijn, maar die hopelijk, na al die andere zinnen die eraan voorafgingen, iets voor je betekenen.
Dit zijn ze:
- Veranker en vier de rechtsstaat (les op school plus volksfeest graag).
- Geef de burger meer rechten.
- Geef de burger meer zeggenschap (voor én na een besluit, niet tussen kiezen).
- Laat het idee los dat de overheid een soort bedrijf is.
- Organiseer tegenspraak (moeilijk!)
- Haal deskundigheid en verscheidenheid in huis (baan geven, minder inhuren).
- Leef je in (kan niet zonder persoonlijke ontmoetingen, meer naar buiten gaan).
- Beloon dienende leiders die een beetje enthousiast een beroep op ons doen.
- Begin bij wat gemeenschappen zelf voor elkaar krijgen (is veel).
- Laat de overheid minder dingen heel goed doen in plaats van heel veel dingen matig.
- Doe vaker niets.
Zo.
Is het dus allemaal toch heel simpel.
O nee, wacht. Laatste ding. Maakt alles wel meteen minder simpel:
- Leg de lat hoog (dus niet lager leggen).
Ron van Es, hoofdredacteur OMO
