Oud worden, het verdient een archetypische herijking

Volgens een boezemvriend uit Iran, zou ik er net zo uitzien als bovenstaande foto, als ik een LEGO poppetje was. Hij liet het mij per Whatsapp weten uit Teheran gisteren. Onze wereld ondergaat een metamorfose wat betreft betekenisgeving, het begrip afstand is daarin geen uitzondering. Ik moest erg om zijn beeld-boodschap lachen, maar ik antwoordde met gepaste trots: 'Ja, maar ouder, grijzer, wijzer ben ik.’

“Oud” heeft in het westen anno 2024, waar consumptie en cosmetica onze alledaagse cultuur kleuren, een erg negatieve lading gekregen. Waar de valse belofte van eeuwige jeugd een verdienmodel is, is oud worden vooral een angstbeeld. Oud worden wordt nagenoeg gereduceerd tot een ziekte. 'Anti-aging' producten liggen voor het oprapen, cosmetische chirurgie is booming. Oud worden is vooral een verlies, geen verrijking.

In oude beschavingen was 'grijsaard' een erewoord. De tovenaar, die het stadium van spierwitte gedaante bereikt, de witte magiër, was de magiër des magiërs. Het ultieme woord voor een mystieke soefi meester is in het Perzisch nog altijd 'Pir', wat simpelweg voor ‘oud’ staat.

De eerbiedwaardige grijsaard, de oude wijze man, of de oude tovenares die door de hele wereld in mythes en saga’s voorkomen, lijken heden ten dage zoek. Oud worden roept andere associaties op, de oude zeur, de mopperaar, de dementerende, of op een aardige manier: ‘kwetsbare ouderen'.

 
Queeste 

De helden van weleer, op hun queeste op zoek naar zingeving van hun bestaan en wat hen in de wereld te doen stond, waren dankbaar om een tijd te mogen optrekken met een oude monnik. Om de grot van een grijsbaard, van een heremiet binnen te treden, of om een oude tovenares in haar magische hut op te zoeken. In vele mystieke en mythische verhalen stond het arriveren bij de grijsaard voor een cruciaal moment van initiatie. Het was een toenadering tot diepere realisatie van het wonder dat het leven is en het wonderbaarlijke potentieel dat de held op de reis kan laten ontwaken. Die ontmoeting met de oude wijze vond altijd plaats in een verstilde entourage, een donkere bos, een dorre woestijn, hoog in de bergen, of in een kronkelige steeg, ver van de massaliteit.

Het lyrische verhaal van de ontmoeting tussen Rumi en zijn mystieke gids, de dwaze Derwisj Shams, is precies zo’n archetypisch verhaal. Het is een verhaal dat mij op jonge leeftijd diep heeft geraakt en bewogen en ik breng het al jaren weer tot leven, samen met vocalist en Perzische luitspeler Balout Khazraei. Omdat ik voel dat wij dergelijke verhalen dringend nodig hebben en node missen in onze tijd. 

Modern tijdperk

Het moderne tijdperk heeft ons veel materiële welvaart en sociale zekerheden gebracht, maar de onttoverde wereld van moderniteit, en zijn mechanische lopende band van causaliteit heeft de mens ook geketend aan een monotoon, homogeen en totalitair levens-cadans. Daarin onderscheiden de afgelopen eeuwen zich fundamenteel van duizenden jaren die daaraan vooraf zijn gegaan.

Laat we even het narcisme van kleine verschillen opzij zetten, dat de een in het weekend naar yoga gaat en de andere naar voetbal doet ons werkelijk echt minder van elkaar onderscheiden dan we hopen. Vanaf het vierde levensjaar tot aan achtenzestigste zijn we getekend aan nagenoeg hetzelfde ritme in Nederland anno 2024. Als het aan onze overheden, onderwijsinstellingen en werkgevers ligt, moeten we week in week uit dezelfde cadans aanhouden: zo ongeveer tussen 9 en 5 begeven we ons dan massaal naar onze onderwijs en/of werkplekken.

 
Ladder

Leeftijd krijgt hier alleen in verticale zin van het woord een betekenis. Het is zaak een ladder te bestijgen. Eerst binnen het onderwijs, en als het je later lukt, wordt het jouw carrière-ladder. En als het goed gaat, klim je hoger en hoger in je kennis, inzicht en inkomen, om dan aan het einde van je carrière – hoe hoog of laag je ook bent gekomen - een vrije val te maken naar de leegte die we het pensioen noemen.

Deze rechte verticale lijn naar … naar wat eigenlijk? Naar niets zou een kritische observator zeggen. En deze nihilistische lijn naar de ondergang, staat haaks op de levensstadia zoals vele oude beschavingen het zagen en vooral hoe de mystieke tradities er betekenis aan gaven.

De premoderne beschavingen beschouwden de mens als behorende bij de natuur en niet als de heerser ervan. In dat licht is het te begrijpen waarom men vaak de ritmes van het universum om zich heen zag als het ritme van de eigen ontwikkeling. Een cyclische ontwikkeling. De laatste levensfase volgde op geboorte en bloei van de lente, passie, spel en groei van de zomer en vruchten en vieren van de herfst. Deze laatste winterse levensfase, net als alle drie andere, was niet enkel 'ik' gerelateerd, maar was van betekenis en tekenend voor de (sociale)omgeving.

Het was in het laatste kwartaal van het leven dat men sereniteit, vertraging en verstilling kon bieden aan de anderen. Ruimte maken voor bezinning en verstilling. Het was deze zienswijze over betekenis van oud worden, dat de grijsaard, als archetype, van waarde was en de ouderdom waardigheid schonk.

Als ik kijk naar het puberale ongeduld dat heden ten dage in onze politieke arena en de sociale media zichtbaar is, als ik zie hoe lang de rijen zijn van jongeren en jongvolwassenen bij psychologen en geestelijke gezondheidszorg, als ik de toename en verjonging van burn-out statistieken beschouw, dan denk ik dat we de archetype van grijsaard nieuwe leven moeten inblazen.

De grijsaard is niet een oplossing voor alles, maar onze puberale samenleving en midden in een turbulente tijd van transformatie, kunnen wij de sereniteit en verstilling van dit archetype goed gebruiken, dunkt mij.

Shervin Nekuee,  socioloog, publicist, dichter, Rumi-kenner

Van vrijdag 4 oktober tot 6 oktober kun je een driedaagse retraite volgen onder begeleiding van Shervin Nukee, klik hier voor meer informatie.