Lara Schmelzeisen, Ybe Casteleyn, Jill Marchant

Herstellen van planeetpijn, troost en veerkracht bij natuurtrauma

Uitgeverij Samsara

Lisa Doeland

Apocalypsofie, over recycling, groene groei en andere gevaarlijke fantasieën

Uitgeverij Ten Have

Natuurtrauma

De klimaatcrisis geeft veel mensen psychologische spanningen, of zoals de schrijvers van Herstellen van planeetpijn dat noemen: een natuurtrauma. Vandaar dat ze het boek schreven met in de ondertitel woorden als troost en veerkracht. Want het is zoals de historicus in ons eerste Boek van de Week ‘De Onderwerping’ al schreef: ‘Die homo sapiens kan de natuur niet onderwerpen want hij kan niet eens zijn eigen natuur begrijpen, laat staan beheersen, en hij raakt daarom verstrikt in eindeloze emotionele conflicten.’ Of luister naar mijn podcast gesprek met Wouter van Noort waar we over dezelfde thematiek spreken. We zitten in de tussenruimte, een tijd van wereldwijde crises, en hoe gaan we daar dan mee om en verder? 

Het boek 'Herstellen van planeetpijn' gaat dus over het trauma van natuurverlies en bestaat uit een reeks persoonlijke verhalen met daartussen door manieren hoe je met dit persoonlijke gevoelde trauma kunt omgaan. Het boeiende van dit boek is dat het persoonlijke verhalen zijn en ook persoonlijk gevoeld trauma t.o.v. de wereld, de (on)mogelijkheden, de toekomst, en het verlies. Daar kunnen allerlei verhalen tegen over staan van mensen die dat trauma helemaal niet ervaren, er makkelijk overheen stappen, of zelfs wat lacherig over kunnen doen. Maar dat is dan toch te makkelijk vind ik. Philipp Blom schreef terecht:  ‘De verdrijving uit het paradijs geheel zonder engelen en zonder heilsgeschiedenis is een smartelijke ervaring, want mensen blijken een overweldigend verlangen naar engelen en verlossing te hebben.’ 

Het verlies van de verbinding met de natuur grijpt diep in op ons, en al helemaal als we ons naast die natuur plaatsen en denken dat we heer en meester zijn van een planeet die zienderogen afbrokkelt. Waar blijven wij, wat is onze plaats, wat is onze toekomst? De vele oefeningen in dit boek, die best ook speels zijn en je makkelijk meenemen in je verbeelding, helpen je om de pijn die je ervaart ook onder ogen te zien. van de oefening om eens stil te staan bij je eigen woonplek, naar de cirkel die je dan kunt trekken van een kilometer om je woonplek. ‘Waar komt de zon op? En waar gaat ze onder? Waar waait vaak een bries wind, of is er water in de buurt? Waar kun je blootvoets lopen, of uitrusten? Waar voel je je rustig, geborgen?’ 

Het zijn die simpele vragen die ook confronterend kunnen zijn. Hoe ervaar ik de natuur direct om mij heen, maar ook verder weg? Wat doe ik met de verhalen van klimaatcrisis, en wat is mijn plek in die verhalen? Om dan toe te komen aan je rouw. Rouw? Ja, rouw, want verlies gaat altijd gepaard met rouw. De schrijvers maken duidelijk dat je je rouw mag uitbeelden, verwerken, een plek geven. Letterlijk ook. Om dan weer de verbinding met de natuur te ervaren. Dat is niet alleen het omhelzen van een boom, maar stilstaan in die natuur. Niet met grote stappen door een bos banjeren, maar ademhalen, stilte beleven, de natuur om je heen waar te nemen. 

Apocalypsis

Waar het boek van Herstellen van planeetpijn nog een uitweg zoekt om vanuit troost en veerkracht je natuurtrauma te verwerken lijkt het boek ‘Apocalypsofie’ van de filosoof Lisa Doeland daar aan voorbij te zijn. Niet voor niets is de ondertitel ‘Over recycling, groene groei en andere gevaarlijke fantasieën'. We hebben het met deze planeet al te ver laten komen. ‘Zo denk ik dat het belangrijk is om ons de toekomst niet rooskleurig voor te stellen, misschien zelfs apocalyptisch, juist om een andere toekomst denkbaar en mogelijk te maken.' 

Heel eerlijk, ik had grote moeite toen ik het boek van Lisa Doeland begon te lezen, en ik realiseerde me ook dat dit haar bedoeling mogelijk was. Het boek is geen doekje voor een bloeden, een Deus Ex Machina met de belofte dat het dan toch nog goed komt, maar wijst ons, mij, op het leven van ‘uitsterfelijkheid’. Hoe kan de filosofie ons leren om uit te sterven? Geen ecomodernisme, waar nieuwe uitvindingen en de innovatieve geest van de mens ons zal behoeden voor de teloorgang die we zelf veroorzaakt hebben. 

Eerder las ik het boek ‘Schokeffecten’ van Wouter Kusters, en ik schreef daarover: ‘Eerst is er de schok van de waarheid, de waarheid over het klimaat en de gevolgen van de verandering. Daarna komen de effecten van die schok. Trauma, angst, depressie.’ 

In een interview vertelde Wouter Kusters op de vraag of dit ‘monsterverhaal geen verlammend effect’ op ons heeft: ‘Dat hoeft niet, want als je je eenmaal bewust bent van de alomvattendheid van het systeem, het monster, dan geldt nog steeds: ik kan er niets aan doen, dús ik ga er iets aan doen. Als morgen de wereld vergaat, dan plant ik vandaag een boom. En dan niet om mijn stemming om te buigen, of met het idee: ik word een activistisch bomenplanter en als we honderdduizend bomen planten, gaat het beter. Maar er is altijd een moment van vrijheid, in het hier en nu.’

Hoe zit dat bij Lisa Doeland dan? Het boek grijpt me al in het eerste hoofdstuk. Gek genoeg doordat Lisa Doeland niet schrijft dat het uiteindelijk allemaal wel meevalt, maar door de hele 'gifbeker' maar helemaal leeg te gieten. Het is, schrijft ze, niet vijf voor twaalf, maar er is geen tijd meer. Ofwel: 'Zo denk ik dat het belangrijk is om ons de toekomst niet rooskleurig voor te stellen, misschien zelfs apocalyptisch, juist om een andere toekomst denkbaar en mogelijk te maken.'

We gaan dus niet over de rand heen, waar veel mensen ons voor waarschuwen, we zijn er al ruim overheen. 'Alleen door de catastrofe te denken als iets wat al heeft plaatsgevonden, komt er ruimte voor een ander einde van de wereld.' Kijk maar om je heen, waar de gecreëerde systemen ons en deze planeet hebben gebracht. Het einde van onze beschaving en ons verhouding met de natuur is er al. 'Hoe kunnen we leren om dat wat we voor vooruitgang hielden als opeenstapeling van puinhopen te zien?'

In een interview met De Volkskrant: ‘We zitten er al middenin. Afval scheiden, zonnepanelen installeren of tegelwippen zullen dit onheil niet afwenden. Dit zijn slechts afleidingsmanoeuvres, die de illusie in stand houden dat we onze onhoudbare manier van leven niet radicaal hoeven te veranderen.’

Leven op de rand van de vulkaan dus om ons daar te realiseren: een stap opzij nog maar en we donderen erin. Maar, bedenk ik dan, als we toch inzien dat we nog een stap die andere kant kunnen maken? Nee, niet met tegelwippen of zonnepanelen, maar met echte keuzes van degrowth van de economie? Of zijn we daar als mens te egoïstisch en te egocentrisch voor? Moet er inderdaad een grote reset of bigbang komen om daarna misschien iets te redden wat er te redden valt? 

Die gedachte gaat veel verder dan een persoonlijk natuurtrauma. ‘Waar we ons in moeten bekwamen is een vorm van stervensbegeleiding.’ Is het dan allemaal doom and gloom? En stel dat dit zo is, hoe stellen wij, ik, ons dan op? We verliezen ons in ieder geval niet meer in schijnoplossingen of praatjes over statiegeld op blik of het recyclen van plastic. 

Op de laatste vraag in het interview met De Volkskrant wat we zelf nog kunnen doen?

‘Omarm de beperkingen van het leven. Geen vliegvakantie, vlees of auto voor de deur meer. Probeer terug te denken aan die momenten in je leven waarin je beperkt was in je mogelijkheden en hoe inventief en creatief je je voelde. Maar misschien ook wel aan de opluchting die dat kan losmaken. Dat je dat niet allemaal meer hoeft. Geen druk maar vrijheid.’

Lisa Doeland: 'Another world is possible' - is de lijfspreuk van de apocalypsoof, die zich van de niet wijs laat brengen door wreed optimistische dromen en zich onverminderd een ander einde van de wereld probeert voor te stellen.'

Ron van Es

Koop Herstellen van planeetpijn hier

Koop Apocalypsofie hier