De Mens achter de Hulpverlener 

Wat me de laatste jaren steeds verwondert is dat de competenties voor opleidingen voor zorgprofessionals niet afgestemd lijken te zijn op de behoeftes van degenen die hulp zoeken. Het lijkt wel of we door de druk op zogenaamde professionaliteit steeds meer afstand nemen van mens-zijn. 

Wat we als zorgverlener nooit mogen vergeten is dat we zelf ook mens zijn. We leven ook in deze cultuur en in deze wereld. We helpen mensen met de worstelingen in hun leven, maar de vraag is hoe we zelf met het leven om hebben leren gaan. Wat is ons eigen perspectief op het leven, hoe kijken we zelf tegen ons eigen lijden aan en de worstelingen die het leven biedt? 

In alle opleidingen die ik geef start ik altijd met de vraag: 

Als je nou zelf heel diep in de problemen zit of ziek bent, welke eigenschappen moet iemand waar je hulp zou zoeken dan hebben? Dan komen er al snel dingen naar boven als bijvoorbeeld: menselijkheid, wijsheid, emotionele volwassenheid, inspirerend vermogen, iemand die meerdere en andere perspectieven aanbiedt, maar ook zelfreflectie, voelen dat iemand oprecht betrokken is, nieuwsgierigheid, rust, authenticiteit, rust, het vermogen om liefdevol door te prikken, humor en walk-your-talk. Wanneer ik dit dan leg naast de veelal bestaande opleidingscompetenties, dan wordt er gelijk een kloof zichtbaar, 

Carl Rogers, de grondlegger van de cliëntgerichte psychotherapie, was in zijn tijd spraakmakend met zijn competenties als echtheid, congruentie en empathie. Hij heeft hier ook veel kritiek op gekregen van zijn vakgenoten uit die tijd en zijn manier van werken werd als vaag beschouwd, terwijl hij het lef had om zijn eigen handelen fenomenologisch te bestuderen. 

Toen ik me zeven jaar geleden in de Compassionate Inquiry verdiepte van Gabor Mate, kwam ik deze competenties ook tegen en ook competenties als “playfulness, compassion, being as much present for yourself as for the cliënt” en “trust your gut-feelings”. Hierin komt de menselijkheid ook zoveel meer naar voren en dit legt gek genoeg ook zoveel minder druk op de hulpverlener. En laten we eerlijk zijn; als zorgverlener zijn we toch ook gewoon mens en staan we zeker niet boven de wetten van de natuur. 

Ik had recent een flinke infectie aan mijn duim en kwam op de HAP. De dienstdoend huisarts flapte er per ongeluk uit “oei, dit moet ik snel opensnijden zonder verdoving en dat is dikke shit“.  Daarna verontschuldigde ze zich, omdat het niet professioneel zou zijn. Maar juist haar spontane reactie, met zoveel warmte, humor en helderheid, maakte dat ik me juist snel kon overgeven aan de ingreep. Ik realiseerde me weer ten diepste hoe waardevol het is, als je als mens in nood ziet dat er een mens tegenover je zit. 

Waarom is dit niet normaal, kun je je afvragen? 

Vanuit mijn achtergrond, de reguliere psychotherapie, herinner ik met dat de hoofdopleider de eerste dag benoemde: Realiseert u zich dat u vanaf vandaag bij de elite van Nederland hoort. Dit heeft me indertijd zeer vervreemd, omdat ik nog niet het idee had dat ik iets gepresteerd had, behalve dat ik door een zware selectie voor de opleiding was gekomen. Maar ook het medische systeem zit vol hiërarchie. Ik heb vele dokters in coaching, opleiding en therapie gehad die het zo graag anders willen, maar die zich in hun menselijkheid geremd voelen door het systeem. 

Door de bestaande hiërarchie, de toename van de protocollering in de zorg, de immense nadruk op het evidence-based begeleiden en de vrije marktwerking van de zorgverzekeraars lijkt zorg business te zijn geworden, waarin de menselijkheid steeds meer verdwijnt. Het systeem zelf lijkt een leidend principe te zijn geworden, terwijl de meeste mensen die kiezen voor een zorgverlenend beroep dit juist doen vanuit een liefde voor mensen. En de menselijkheid verdwijnt niet alleen uit de zorg. 

Zelf heb ik veel geleerd van het feit dat ik zelf veel patiënt ben geweest omdat ik ernstig ziek ben geweest. En ik weet van andere zorgverleners met dezelfde ervaring dat je hier wat de zorg betreft ook wijzer van wordt. Je realiseert je je immense kwetsbaarheid, hoe menselijkheid en oprechte betrokkenheid een totaal verschil maakt, ook voor het genezingsproces. 

Ik heb niet de illusie dat het systeem heel snel zal veranderen. Dit is een log apparaat waarbij vele belangen spelen. Gelukkig zijn er veel mensen in en buiten het systeem die het anders willen en hier ook mooie initiatieven voor opzetten, maar we zijn er zeker nog niet. 

Wel denk ik dat we als zorgverlener onszelf geregeld achter de oren mogen krabben en onszelf scherp dienen te houden op ons eigen handelen. Know Thyself, zegt Gabor Mate en hierbij verwijst hij naar bewustwording. 

We hebben ons te realiseren dat hulpverlenen ook vaak een overlevingsmechanisme is, dat we hebben ontwikkeld in reactie op tekorten in onze eigen achtergrond. We hebben geleerd dat we gewaardeerd worden wanneer we onszelf leren wegcijferen en er voor de ander zijn, we hebben geleerd dat onze pijn er niet toe doet, of dat er binnen de omstandigheden waarin we zaten geen ruimte was voor ons. Of, zoals Gabor Maté zegt, ‘We learn to sacrifice our authenticity in order to keep the connection’. En hierbij gaat het niet om schuld naar ouders of situaties, maar over oorzaak en gevolg. 

Als je als kind dus niet bevestigd bent vanuit je achtergrond en je haalt erkenning uit het bevestigd worden door het systeem, dat je heel wat bent als psychotherapeut of als dokter dan haal je hier onbewust toch iets uit. Omdat ik me niet meer kon vinden in het systeem en de bijscholingen die ik had gedaan (in de meer lichaamsgerichte stromingen) niet telden voor de herregistratie als gz-psycholoog en psychotherapeut, heb ik mijn beide titels losgelaten. En dit heb ik ook echt even gevoeld. En in alle eerlijkheid kom ik ook nog tegen dat ik soms als verwijzer niet als volwaardig meer wordt gezien omdat ik geen ‘echte psychotherapeut meer ben’? 

Vanuit mijn bedrijf organiseren we daarom ‘onderhoudsdagen’ en ‘ intensives’ voor zorgverleners, waarin het gaat om de zorgverleners zelf, over het ontladen, het uitwisselen en opladen. Hier wordt het zo zichtbaar hoeveel pijn er is bij hulpverleners en hoe helend het is dat dit gedeeld en ervaren kan worden met gelijkgestemden. 

Een gevolg van de te grote positie van de zorgverlener en de professionele distantie is ook dat we de mensen waarmee we werken te weinig serieus nemen. In de tien jaar dat ik in de GGZ werkzaam was viel het me op hoe weinig mensen op hun kracht worden aangesproken. Ik heb met mensen gewerkt die zulke onmenselijke dingen hebben meegemaakt en ik heb me geregeld oprecht verwonderd dat ze nog bleven kiezen voor het leven. Incapriester en professor in de antropologie Juan Nuñes del Prado vertelde me dat zij trauma zien als het verlies van kracht. Om dat te kunnen helen moeten mensen geholpen worden om hun kracht terug te vinden. Dit heeft mijn perspectief als traumadeskundige echt veranderd. 

We mogen onszelf als zorgverleners wat meer humble opstellen en de mensen waarmee we werken leren groter maken. Wanneer je iemand op zijn/haar kracht aanspreekt krijg je immers een heel ander gesprek. 

Het doet me denken aan de Logotherapie van psychiater Victor Frankl. De ervaring van Frankl in de concentratiekampen toonde hem dat mensen het vermogen bezitten om betekenis te vinden, zelfs in extreme omstandigheden en dit zag ik soms ook in de klinische GGZ terug. Frankl vroeg mensen in zijn praktijk soms letterlijk: “Waarom heeft u uw leven nog niet beëindigd?” 

Toen ik Maria in een kliniek waar ik werkte vroeg hoe ze de verschrikkingen in haar leven overleefd had antwoordde ze: “Ik wist dat ik mezelf heel moest houden, wat er ook gebeurde met me en dat ze mijn essentie niet mochten raken… en dat is gelukt.” En dit zijn momenten die voor mij de pareltjes zijn van mijn vak. Dat zijn de momenten dat ik zelf leer. 

Dus laten we scherp blijven op ons eigen handelen en af en toe ook even de relativiteit zien van onszelf, van het systeem en van ons vak. We zijn allemaal mensen die op een eigen manier aan het worstelen zijn met het leven en hebben noodzakelijkerwijs een systeem ontwikkeld waarin de een betaald voor de ander zorgt. Hoe bizar is dit gegeven eigenlijk. 

Het geeft me aan dat we, ondanks de zogenaamde welvaart, in een arme cultuur leven, waarin menselijkheid, liefde en compassie geen vanzelfsprekendheid zijn. 

Willen we meer menselijkheid in het systeem, begin dan bij jou in de spreekkamer, maar ook op straat en in de trein. Als we dit allemaal een beetje meer doen, dan hoop ik oprecht dat er een andere beweging zal gaan ontstaan. 

Hilde Bolt – Spreker/Auteur - Psycholoog-Psychotherapeut NP – Traumadeskundige – Founder Body Oriented Learning Academy 

Bronnen 

Rogers, C. (1976). Mens worden, Zutphen: Nauta & Co. 

Mate, G. Compassionate Inquiry Short Course. 

Frankl, F. (1946). De zin van het bestaan, Rotterdam: Uitgeverij Ad. Donker.