Hoogste tijd voor een ecocentrisch wereldbeeld
“Niemand betwist het recht van een mens om te leven, maar waarom geldt dit dan niet voor andere levende wezens? Natuurlijk ben ik boos en gefrustreerd hoe we als mensheid omgaan met de natuur, hoe we onszelf boven de natuur stellen en onze toekomst aan het vernietigen zijn. Maar ik ben ook hoopvol. In 2019 constateerde de Verenigde Naties dat de Rechten voor de Natuur de snelst groeiende juridische beweging van de eenentwintigste eeuw is. Bovendien zijn er wereldwijd steeds meer succesvolle burgerinitiatieven die de natuur een juridische stem hebben gegeven en zijn er ook positieve ontwikkelingen in Nederland. De natuur heeft altijd al een stem gehad, maar nu is het tijd om te leren luisteren”, aldus milieu-jurist Jessica den Outer (27), auteur van het boek Rechten voor de Natuur.
Jessica is gedreven, daadkrachtig, moedig en bescheiden. Hiermee heeft ze al veel bereikt. Op haar zestiende ging ze rechten studeren en op haar drieëntwintigste werd ze erkend als één van de jongste experts op het gebied van rechten voor de natuur binnen het Harmony with Nature-netwerk van de Verenigde Naties. Inmiddels heeft ze de Verenigde Naties toegesproken en weet ze bij steeds meer Nederlandse politici de rechten van de natuur (hoger) op hun agenda te krijgen. Ze heeft een wereldwijd netwerk van mensen die betrokken zijn bij succesvolle initiatieven om natuur een rechtspersoonlijkheid te maken en is betrokken bij tal van Nederlandse initiatieven zoals het project Maas in de Wet. Haar boek Rechten voor de Natuur, waar ze twee jaar aan werkte, is bijzonder goed ontvangen en verschijnt ook in Engelse vertaling. Kortom, een vrouw met een missie. Maar ook een vrouw die nauwelijks inkomsten kan genereren uit het belangrijke werk wat ze doet. “Om deze reden heb ik drie jaar noodgedwongen bij mijn ouders moeten intrekken. Ik ben ongelooflijk blij met de steun van mijn ouders. Zonder hen was het veel lastiger geweest om mijn werk te doen.”
Recht
Jessica ging Rechten studeren. Vanwege haar liefde voor de natuur ging ze zich specialiseren in Milieurecht. “In dit vak kon ik mijn passie voor natuur én recht kwijt. Wel zag ik in dat je de rechtsspraak zelf er niet mee kon veranderen. De huidige rechtsspraak gaat namelijk uit van een heel eenzijdig wereldbeeld waarin de mens centraal staat en waarin de mens belangrijker is dan de natuur. Ik heb daar nooit in geloofd.”
In 2017 las Jessica een artikel waarin stond dat Whanganui uit Nieuw-Zeeland als eerste rivier ter wereld rechtspersoonlijkheid had gekregen. “Het kwartje viel meteen. Ik besloot mijn eindscriptie te schrijven over de rechten van de natuur en zocht naar meer voorbeelden en projecten uit andere landen. In feite is dit de basis van mijn boek geworden.”
Rechten voor de natuur is geen simpel onderwerp. De implicaties van de natuur als rechtspersoon zijn namelijk enorm. “Wat zijn bijvoorbeeld plichten en aansprakelijkheden van een rivier? Raken we zo niet verstrikt in een juridisch web met ingewikkelde obstakels? Als de rivier overstroomt en schade veroorzaakt aan dorpen en steden, kun je de rivier dan ook voor de rechter slepen? En wat betekent dat dan? In de landen waar rechten voor de natuur zijn erkend, worden voogden aangewezen die de bevoegdheden krijgen om de belangen van de natuur te dienen, zoals bijvoorbeeld in 2019 is gebeurd met de rivier Turag in Bangladesh. De juridische status als rechtspersoon gold voor alle ruim tweehonderd rivieren in het land en werd verbonden aan zeventien concrete actiepunten om de rivieren te herstellen en te beschermen. Er werd een commissie in het leven geroepen die de belangen van de rivieren vertegenwoordigden. De commissie was in feite de voogd die de rechten van de rivieren moest verdedigen. En met succes. De rivier is ietsje schoner geworden, omwonenden gaan bewuster met de natuur om en de stem van de rivier wordt meer meegewogen in politieke beslissingen.”
Jessica heeft enorm veel bewondering voor al die pioniers die in vaak verre landen strijden voor de rechten van de natuur. “Uiteraard bevind ik me in een bevoorrechte positie dat ik als activist kan en mag optreden, dat ik mijn visie kan uiten en mensen kan oproepen om voor de natuur op te komen. In andere landen is dit vaak een stuk lastiger. Ik spreek bijvoorbeeld regelmatig met advocaat Hugo Ivan Echeverría uit Ecuador die betrokken is in rechtszaken voor rechten voor de natuur. Hij vertelde mij dat als je daar het gevecht aangaat tegen grote vervuilers bedreigingen schering en inslag zijn.”
Ander rechtssysteem
In haar boek schrijft Jessica: “Het huidige rechtssysteem vertegenwoordigt een gedateerd wereldbeeld met de mens als heerser over de rest van de natuur. In een tijdperk dat gedefinieerd wordt door ecologische noodtoestanden, komen we steeds meer tot het besef dat een groene toekomst niet alleen voor onszelf van levensbelang is, maar ook voor al het andere leven op deze planeet (…) Doordat we de wet hebben opgesteld met alleen onszelf in gedachten is het niet zo gek dat de rest van de natuur geen rechten heeft. In ons huidige rechtssysteem heeft een boom dezelfde rechten als een lantaarnpaal en een kraai dezelfde rechten als een theepot. Geen dus.”
Al vijftig jaar wordt gepleit voor rechten voor de natuur. In het begin nog door enkelingen die vaak nog meewarig werden aangekeken. Maar dat is verleden tijd, zeker ook omdat het bewustzijn over de enorme en vaak onherstelbare schade die we de natuur aanbrengen groeit. Steeds meer landen verlenen rechten aan de natuur, ook al zijn we er nog lang niet. In haar boek geeft Jessica een aantal aansprekende voorbeelden van natuur die een rechtspersoonlijkheid heeft verkregen. Dat doet ze zeer gedocumenteerd en ook kritisch. Ze schuwt niet om ook voorbeelden te geven van projecten die niet gelukt zijn. “Door te leren van het verleden, kunnen we fouten in de toekomst vermijden.”
Voor Jessica is het duidelijk dat we aan de vooravond staan van een ander rechtssysteem. Als voogden rechten krijgen om namens de natuur te spreken, krijg je een ander democratisch systeem. Belangrijk hierbij is dat recht wordt gesproken mede namens de mensen die afhankelijk zijn van bijvoorbeeld een rivier voor hun levensonderhoud. Rechten voor de natuur kan niet zonder inspraak van lokale gemeenschappen. Ook het onderwijs zal aangepast moeten worden bij dit nieuwe democratische systeem. We zullen de overstap moeten maken van een antropocentrisch naar een ecocentrisch wereldbeeld.
Belangrijk is ook dat mensen wel toegang tot het recht hebben. Je kunt wel zeggen dat ieder mens de mogelijkheid heeft om een rechtszaak te beginnen tegen bedrijven of de staat die de natuur aan het vernietigen zijn, maar als je als belanghebbende niet beschikt over financiële middelen of toegang tot de rechtsspraak om een rechtszaak te beginnen, dan heb je nog niet veel aan zo’n toezegging. Bovendien zul je een eventuele uitspraak van de rechter in het belang van de natuur ook moeten kunnen handhaven.”
Nederland
In Nederland is ook veel gaande als het om natuurrechten gaat, ook al gaan de ontwikkelingen volgens Jessica nog niet snel genoeg. “Waar ik op hamer en waar ik me de komende tijd ook absoluut op wil focussen is het enorme belang van burgerinitiatieven. De sleutel tot verandering ligt bij de burgerbewegingen. In de landen waar de natuur wel rechten heeft verkregen, waren het de burgers die het initiatief namen. Als burgers hebben we een enorme macht en door samen op te trekken, kun je het verschil maken.”
Zo was Jessica betrokken bij de petitie ‘Maas in de Wet’ die pleit voor rechten voor de Maas. Dit om een structurele oplossing te vinden voor de vervuilingsproblemen. Conclusie van een projectgroep bestaande uit natuurliefhebbers, advocaten, ondernemers en andere betrokken burgers was dat de Maas bepaalde fundamentele rechten moet bezitten die rivieren in andere landen ook hebben. Dat wil het zeggen: het recht om te stromen, het recht om de essentiële ecologische functies in haar ecosysteem uit te voeren, het recht om vrij te zijn van verontreiniging, het recht om te voeden en te worden gevoed door een gezonde watervoerende laag in de ondergrond, het recht op inheemse biodiversiteit en het recht op herstel.
Bij de petitie waren nadrukkelijk ook jongeren betrokken. Zij gingen aan de slag in het kader van het eerste groene traineeship Rechten voor de Natuur, genaamd ‘Maak de Maas de Baas’ dat Jessica samen met het instituut voor Natuureducatie Nederland heeft opgezet.
In totaal waren er 9500 handtekening verzameld. De Tweede-Kamer-commissieleden van de Partij voor de Dieren, D66, GroenLinks en de SP namen op 29 maart 2022 de petitie aan. Maar sindsdien bleef het stil. “Dat is uiteraard frustrerend”, aldus Jessica. “Ik kwam erachter dat je als burger wel het recht hebt om een petitie in te dienen bij de politiek, maar dat de politiek geen plicht heeft om hier ook iets mee te doen. Neemt niet weg dat ook dit bijdraagt aan meer bewustwording onder politici.”
Een kleinschalig gebied dat voor natuurrechten in aanmerking zou moeten komen, is Amelisweerd, vlakbij Utrecht. “Al jaren vechten belanghebbenden tegen de verbreding van de A27 bij natuurgebied Amelisweerd. Als de plannen doorgaan, wordt een deel van dit unieke natuurgebied verwoest terwijl de verbreding van de A27 miljarden kost en nauwelijks tijdswinst oplevert voor automobilisten. Volgens Jessica een ideale proeftuin om de werking van de Rechten voor de Natuur in Nederland te verkennen: het is kleinschalig, duidelijk begrensd en zeer geliefd bij lokale burgers. “Het is vreemd dat politici hooguit vier jaar vooruitkijken en in die korte tijd een natuurgebied kunnen verwoesten, terwijl bijvoorbeeld een eikenboom, die daar al honderden jaren staat, geen enkele stem heeft.”
De roep om rechten voor de Waddenzee is ook al langer te horen. “Al sinds 2018 zijn verschillende groepering bezig om de Waddenzee rechten te verlenen. Eind 2022 overhandigde de Waddenacademie een rapport van onder meer Nyenrode-wetenschappers aan de minister voor Natuur en Stikstof. Hierin stond onder meer dat er – naar analogie van de waterschappen – geen juridische obstakels zijn om de Waddenzee tot rechtspersoonlijkheid te maken. Geopperd werd om een nieuwe rechtspersoon in het leven te roepen in de vorm van een ‘Natuurrechtspersoon’ of een ‘Natuurschap’. Ook hier zie je dat de politiek steeds meer oor heeft voor dit soort ideeën. Sterker nog, de Partij voor d Dieren is bezig met een voorstel waarin de rechten voor de natuur worden vastgelegd in de grondwet. Een voorstel waar ik zelf ook voor pleit, ook al is dit uiteraard een lang traject. D66 pleit ervoor om van de Waddenzee een juridische proeftuin te maken. Daarbij moeten vragen worden beantwoord als: wat zijn precies de rechten van de Waddenzee en wie kan de Waddenzee representeren.”
Ander goed nieuws volgens Jessica is dat de Partij voor de Dieren, D66 en GroenLinks/PvdA rechten voor de natuur in hun verkiezingsprogramma’s hebben opgenomen. “Ook dit is een teken dat rechten voor de natuur een steeds belangrijkere plaats innemen.
De komende tijd wil ik mij inzetten voor nieuwe burgerinitiatieven, wil ik doorgaan met lezingen geven over dit onderwerp aan jongeren, overheid en het bedrijfsleven en wil ik advocaten bouwstenen aandragen om een zaak te kunnen aanspannen. Toekomstdenken blijft mijn drijfveer, zaadjes planten om een nieuwe democratie te bewerkstelligen waarin het normaal is dat de natuur rechten heeft. Dat begint met verdergaande bewustwording. Daar draag ik graag aan bij. En hopelijk helpt de Engelse vertaling van mijn boek daar ook weer bij.”
Willem Vreeswijk, uitgever, schrijver
(Met toestemming overgenomen van New Financial Magazine)
