Roman Krznaric

Geschiedenis voor Morgen, inspiratie uit het verleden voor de toekomst

Uitgeverij Ten Have

Geschiedenis voor morgen

Ik hoef het niet te herhalen hier, maar de discussie over de grenzen van de economie is bereikt. Of beter: het systeem van onze welvaart heeft zijn meest slechte kanten inmiddels wel getoond. Tekorten op sociaal vlak bij een steeds groter wordende groep mensen tegenover de overvloed aan geld bij een steeds kleiner wordende groep mensen. Door de enorme nadruk op groei van bedrijven en hun activiteiten is het landschap en de natuur kaal geslagen. Zijn de mensen in de wijken van de steden murw gemaakt. Is de veerkracht van de nieuwe generatie platgeslagen. Zijn de winsten van de grote bedrijven uit het spoor gelopen. Voelen mensen zich monddood gemaakt met statistieken die laten zien dat hún welvaart geen gevaar loopt zolang ze maar blijven werken, en liefst met meer uren. Er is van alles teveel. En alles van dat teveel heeft te maken met ons kapotte systeem van alleen maar economisch handelen - welvaart boven welzijn.

In het nieuwe boek van socioloog, filosoof Roman Krznaric schrijft hij bevlogen over de huidige situatie, of moet ik schrijven: malaise? ‘Terwijl politici vastzitten in het nu, pleit Krznaric voor een blik achterwaarts om de toekomst vorm te geven. Hij put hoopvolle lessen uit de geschiedenis om deze crisis te overwinnen en onthult hoe het verleden niet alleen ons begrip van gisteren verdiept, maar ook onze relatie met de toekomst herdefinieert.’  

Voordat ik verder het boek induik, eerst iets over Roman Krznaric. Ik bespreek hem in mijn boek ‘Ertoe doen, de cirkel van betekenisvol leven’ met dit fragment:

De sociaal filosoof Roman Krznaric, mede-oprichter van The School of Life, is ervan overtuigd dat we in deze tijd meer in contact moeten komen met elkaar. ‘Eigenlijk,’schrijft hij, ‘is het vreemd dat we zo los van elkaar ons leven en werk verrichten. Het is vreemd omdat we als mens helemaal niet zo geprogrammeerd zijn. De laatste jaren is er steeds meer psychologisch en neurologisch onderzoek waaruit blijkt dat ons empathisch vermogen tot de basisuitrusting in onze hersenen behoort en slechts een heel klein percentage, zo’n 2 procent, niet over empathie beschikt. De aanname was toch jarenlang, ook in de economie, dat de mens individualistisch is en gericht op het eigen belang. Het is zonde om geen gebruik te maken van ons potentieel en talent tot samenwerken.’ ‘Eigenlijk,’ zo beschrijft Roman Krznaric, ‘is het noodzakelijk om elkaar meer te ontmoeten. In het ontmoeten elkaar te leren zien. Want met het zien van elkaar ontstaat vanzelf meer begrip. En vanuit begrip creëren we een verstandhouding tot elkaars leven en werk. Dat lost heel wat problemen op. 

’Ruim de helft van alle werknemers put bijvoorbeeld geen voldoening uit zijn werk. Dat is toch triest? (…) Ik denk dat medewerkers verbondenheid missen. Zij willen niet alleen een human resource zijn, maar als mens gezien en gewaardeerd worden. Empathie is uiteraard geen wondermiddel, maar kan het welzijn van medewerkers wel vergroten.’ 

In zijn boek ‘Empathie’ gaat hij verder in op het missen van, en het verbinden met, elkaar vanuit empathie. ‘Empathie is feitelijk een ideaal waarmee we onze levens kunnen transformeren en fundamentele sociale veranderingen kunnen bewerkstelligen. Empathie kan een revolutie ontketenen. Niet een van die ouderwetse, op nieuwe wetten, instellingen of regeringsvormen gebaseerde revoluties, maar iets veel radicalers: een revolutie in menselijke relaties.’ Roman Krznaric heeft het Empathy Museum opgezet, een reizende tentoonstelling over hoe je (weer) vanuit empathie om je heen en vooral naar de ander kunt kijken. Zoals met het idee van ‘A Mile in My Shoes’; de verhalen van vluchtelingen en emigranten. Je kunt bij deze expositie echt in iemands schoenen gaan lopen. ‘This themed exhibit brings together a new collection of audio stories shared by refugees and migrants who have made London their home, from a Syrian dentist to a Nigerian barber.’ 

Juist onze verhalen brengen ons dichter bij elkaar. Deze expositie lijkt misschien een aardige gimmick, maar de wetenschappelijke achtergrond ervan geeft betrouwbare uitkomsten over hoe we vanuit empathie elkaars verhalen kunnen aanhoren en begrijpen. Misschien is compassie zonder die eerste stappen in elkaars schoenen niet mogelijk.

Daarna kwam zijn boek ‘De goede voorouder', dat impliciet ook de basis was voor de documentaire ‘The Decade of Action’ waar ik een heel klein onderdeel van mocht zijn en waarin ik een gedicht voor lees gebaseerd op dat idee van de voorouder. Een aantal regels: 

Ja, ik ga je voor, maar niet zonder

besef van mijn rol in jouw leven.

Dat alles wat ik achterlaat,

ook mijn deel van de erfenis

is aan de wereld van jou. 

In zijn nieuwe boek ‘Geschiedenis voor morgen - inspiratie uit het verleden voor de toekomst’ verbindt Roman Krznaric opnieuw de lessen die we geleerd hebben uit het verleden met de problemen die we vandaag voor ons zien. Daarvoor haalt hij voorbeelden aan over samenleven in een middeleeuws islamitisch rijk, het ontwerp van een regeneratieve economie in Japan, de uitvinding van het koffiehuis, het principe van de lokale commons en het watergebruik, etc. Het zijn stuk voor stuk boeiende voorbeelden hoe we als mensen ons een weg konden banen uit een probleem, en hoe we leerden samen te werken en samen te leven. 

Maar hoe kunnen we daar dan van leren bij de wereldwijde en enorme problemen waar we nu in zitten? Want ‘het feestje loopt op zijn eind en wanneer het licht wordt, zijn we gedwongen onze manier van leven radicaal te veranderen.’

In zijn hoofdstuk ‘De ineenstorting van de beschaving afwenden’ maakt Roman Krznaric duidelijk dat we op een kantelpunt staan en dat de uitweg de ‘Grote Vereenvoudiging’ moet zijn. ‘De koolstof-hartslag die onze samenleving heeft voortgestuwd, heeft ons over te veel ecologische grenzen gedreven (...) De kloof tussen het geld dat zich ophoopt in het financiële systeem en de fysieke hulpbronnen die de planeet ons kan leveren, zal te groot geworden zijn.’ 

De oplossing bestaat dan uit 3 kenmerken (die in het verleden een grote rol hebben gespeeld):

Asabijja en de kracht van collectieve solidariteit

Asabijja is een Arabisch woord dat ‘collectieve solidariteit’ of ‘groepsgevoel’ betekent en Roman Krznaric haalt daar de verhalen over de wereldberoemde Arabische geleerde Ibn Chaldoen bij die dit begrip niet alleen uitvoerig heeft beschreven maar ook in wijze lessen heeft doorgegeven aan de politieke en geestelijke leiders van zijn tijd. ‘Chaldoen benadrukte ook dat een ongelijke verdeling van welvaart de asabijja kon verzwakken: de meeste dynastieën gingen uiteindelijk ten onder omdat hun heersers bezweken voor het verlangen naar rijkdom en luxe, waardoor de schatkist leeg raakte, de interne onenigheid toenam en ze een gemakkelijke prooi werden voor hun vijanden.’

In dit hoofdstuk komt ook de historicus Peter Turchin te sprake, die kort gezegd uitlegt dat een beschaving een vijand van buiten nodig heeft. De wereld, en de issues die nu spelen, heeft nu geen vijand van buiten, dus ‘moeten we misschien accepteren dat we de meeste kans maken om dat doelt te halen - ons bestaan redden (RvE) - als we de vijanden kiezen die onze leefbare toekomst van binnenuit bedreigen.’ 

Biofilie en de verzoening met de levende wereld

Om de toekomst leefbaar te houden zullen we verder moeten gaan dan een solidariteit tussen mensen, we moeten een ‘aangeboren verbondenheid met de levende wereld’ hervinden. Biofilie betekent letterlijk “houden van het leven”. De term bestaat uit de Griekse stam “bio” (het leven) en achtervoegsel “-filie” (“houden van”). Roman Krznaric haalt de evolutiebioloog Edward Wilson aan en schrijft: ‘Biofilie is het mentale kader dat we nodig hebben om regeneratieve economieën en samenlevingen op te bouwen die binnen de ecologische grenzen van de planeet opereren en eerder zullen buigen dan breken.’ 

Om dat begrip biofilie nog iets beter hier te duiden, enige jaren geleden sprak ik met de architect Jamie van Lede die in zijn ontwerpen sterk uitgaat van de natuurlijke omstandigheden, of beter, hoe we ons mens naar die natuurlijke omstandigheden kunnen leren te verhouden, ook in de gebouwen waarin we wonen en werken. Dit is wat hij mij toen vertelde:

‘In mijn werk als architect heb ik veel aan de ideeën van Edward Wilson. Hij heeft een boek geschreven over het logisch en levende systeem dat wat hij biophilia noemt. Biophilia is een aangeboren affiniteit van het leven of levende systemen. De verbindingen die mensen onbewust zoeken met de rest van het leven. Eigenlijk is dat het grondplan waar we het hier steeds over hebben. 

We moeten weer leren dat leven te creëren, ook in de manier waarop we bouwen, leven en werken, waar we als mens in onze natuurlijke staat floreren. Wilson heeft een grote studie gemaakt van de leefwereld van mieren, hij wordt dan ook wel de ant-man genoemd, omdat die mieren hun natuurlijke weg gaan.

Via hem heb ik geleerd dat het intrinsiek in ons zit om weidsheid te willen hebben én geborgenheid. Vergezicht en veiligheid. Zo bouw ik dan ook mijn ontwerpen. Daglicht, kleine plekken waar je je kunt terugtrekken, plaatsen van ontmoetingen, een natuurlijk menselijke omgeving dus.’

Maar is een hernieuwde asabijja en een biofilie genoeg om de crisis af te wenden? Nee, betoogt Roman Krznaric, we moeten onze crisisrespons verder ontwikkelen

Crisisrespons: hoe een crisis transformatieve verandering in gang kan zetten

Die respons op een crisis is in de meest voorkomende gevallen een reactie op een oorlog. We lijken steeds meer in een oorlogseconomie getrokken te worden als je de berichtgeving leest, omdat de oorlog in Oekraïne en daarmee een mogelijke oorlog tegen Rusland ons wordt voorgehouden. De tweede respons is vaak als er een natuurramp is, zoals de overstroming in Zeeland in 1953. De respons zijn de Deltawerken geweest. En de derde respons is een revolutie, daar kennen we ook genoeg voorbeelden van. 

Al deze drie responsen zijn niet aantrekkelijk om de crisis die we nu ervaren op te lossen. Te veel van het oude denken en te veel van het oude gedrag. Maar wat dan wel? ‘Gelukkig is er een vierde crisiscontext die een radicale politieke verandering in gang kan zetten: ontwrichting.’ Een systeeminstabiliteit dat Roman Krznaric in een model ‘ontwrichtingsnexus’ noemt. Een crisis die ideeën relevant laat worden, waardoor er een beweging ontstaat, en die op zichzelf weer nieuwe ideeën creëert. Een beweging tegen, zoals we dat van veel protesten kennen, is dus niet genoeg. Een beweging moet streven naar nieuwe ideeën die nieuwe oplossingen, hoe revolutionair ze ook zijn, mogelijk maken. 

Zo komt - aan het eind van zijn boek - Roman Krznaric dan ook met vijf redenen voor radicale hoop:

1. Ontwrichtende bewegingen kunnen het systeem veranderen

2. ‘Wij’ kan het winnen van ‘ik’. 

3. Er zijn alternatieven voor het kapitalisme

4. Mensen zijn sociale vernieuwers

5. Er zijn andere toekomsten mogelijk

‘De mensheid moet terugblikken om vooruit te gaan. De geschiedenis heeft het vermogen om onze verbeelding open te breken, ons denken ontvankelijk te maken voor de inspirerende mogelijkheden die als een verborgen schat verborgen liggen in het verleden.’

Ron van Es  

Koop het boek hier