De toekomst is geen toekomst

Er wordt veel gesproken, gedacht en gehuiverd over AI en de plek die AI gaat innemen in grote delen van de samenleving. Maar zeggen veel mensen, dat hele AI is toch gewoon een programma, een computer die alleen maar kan verzamelen wat er al is? Teksten, beelden, gooi het in een grote grabbelton en er komt een uittreksel of nieuwe samenstelling uit. Slim gemaakt, maar zelf niet slimmer dan wat er al is, en dat zijn wij zelf wij wel. Wij hebben creatieve ideeën die naar nieuwe wegen leiden, emoties waardoor we anders reageren, een bewuste en onbewuste mind waardoor we verbonden zijn met andere patronen.

En dan lees ik het volgende gedeelte in zijn langere stuk ‘Kan AI ook emoties hebben?’ van Laurens Verhagen over AI in De Volkskrant: ‘Ik denk dat échte machinale intelligentie, dus een intelligentie inclusief emoties en bewustzijn, in principe mogelijk is.’ Ons wereldbeeld, maar ook de wetenschap, begint met aannamen, stelt Van Harmelen (hoogleraar kunstmatige intelligentie aan de Vrije Universiteit in Amsterdam). ‘We dachten ooit dat de aarde het centrum van het heelal was, totdat Copernicus zei dat de aarde om de zon draaide. Ook dachten we dat de mens het centrum van de schepping was, totdat Darwin dit scheppingsprivilege van de mens ontmantelde. Nu denken we dat we de enigen zijn met een bewustzijn. Misschien wordt dit wel de derde revolutie waarbij we onze troon kwijtraken.’

Dat dus. Ons wereldbeeld begint altijd met aannamen, stelling nemen, meningen ventileren, nieuwigheden afweren, ons door angst soms laten regeren. Wat nu als onze aannamen verkeerd zijn, of te bekrompen?

In een recensie schreef ik over het boek ‘Wat ons mens maakt’ en dat geschreven is door GPT 3 over onze meest existentiële vragen als mensheid: ‘Hebben we nu met deze 192 vragen en de antwoorden een nieuw ‘manifest’ verzameld, vraag ik me af, dat geloof — en grens overstijgend is binnen de menselijke soort? Kunnen we nu onze verschillen slechten? Hebben we nu die antwoorden die ons állemaal aangaan? Het zou toch wat zijn zeg!’

In dat boek zijn 192 vragen én antwoorden verzameld over onze hoop en geloof, over ons verlangen. over de vraag naar liefde, etc. GPT 3 komt met 192 antwoorden. Ja, verzamelde antwoorden, Een uittreksel met antwoorden. En toch klinkt er gevoel in door, Een breder begrip op ons zoeken als mens. Zou het dan toch kunnen denken en voelen. En ons begrijpen?

Nee. GPT 3 is een taalprogramma, en leert elke dag meer bij. Wordt slimmer. Dat laat dit boek ons wel lezen. Ook al omdat de auteurs één slimme zet hebben gedaan: ‘Met name één redactionele ingreep moet hier genoemd worden: God heeft vele namen. in alle gevallen hebben we om niemand voor het hoofd te stoten, de verschillende namen van God vervangen door het woord ‘Universum’. Ons doel is dat we ons verenigen rond een gemeenschappelijk spiritueel begrip voor elkaar.’

Bewijs dat machines ook een bewustzijn kunnen hebben, heeft Van Harmelen uiteraard niet, vertelt hij in het stuk in De Volkskrant. Is de mens, behalve zijn lichaam, méér dan zijn brein, het ingenieuze samenspel van honderd miljard neuronen en honderden biljoenen synapsen daartussen? Is er iets als een bewuste geest? Dat heeft alles te maken met je wereldbeeld, stelt Van Harmelen. ‘Als je ervan uitgaat dat het fysieke systeem van het menselijke brein de menselijke geest voortbrengt, dan zou het eigenaardig zijn als onze toevallige, door de evolutie ontstane configuratie het enige systeem zou zijn dat hiertoe in staat is.’ Met andere woorden: als iets als bewustzijn op de ene ‘machine’ (ons brein) kan ontstaan, is er geen reden om aan te nemen dat het niet ook op een ander systeem kan ontstaan. Oók op een machine.

Marco Derksen beschrijft in zijn recensie van het boek ‘Manieren van zijn Voorbij de menselijke intelligentie’ van James Bridle een ander fenomeen, namelijk ‘de vele vormen van intelligentie die in onze wereld bestaan, zowel menselijk als niet-menselijk. Bridle daagt ons uit om onze traditionele opvattingen over intelligentie te heroverwegen en erkent dat er andere vormen van intelligentie zijn die zich manifesteren in de natuur.’

Ook zo’n aanname die nu steeds beter wetenschappelijk weerlegd wordt, namelijk dat wij als mens de enige soort zijn met een bewustzijn. Marco Derksen: ‘Bridle pleit voor een ecologische benadering van intelligentie, waarbij intelligentie wordt bekeken in termen van interactie met de omgeving. Hij haalt het concept van ‘Umwelt’ aan, dat stelt dat elk wezen in het universum zijn eigen unieke ervaring van de werkelijkheid heeft, gebaseerd op zijn lichaam en behoeften. Bridle bespreekt hoe deze ecologische benadering van intelligentie kan worden toegepast op artificiële intelligentie. Hij stelt dat AI het product is van zijn omgeving en dat we, door vanuit een ecologisch perspectief naar AI te kijken, meer controle kunnen krijgen over hoe we intelligenties vormgeven.’

Er is meer intelligentie, meer bewustzijn, ook meer gevoel — ik zie gevoel als een informatiebron dat zich kan uiten in een emotie — om ons heen dan we voor een langere tijd aannamen. Zo bespraken Michael van Loenen en ik in een podcast gesprek — in de serie De Betekenis Makers — onlangs met Jaap Fris. Jaap is een regeneratieve boerderij begonnen met makker en compagnon Niels Moshagen en is gegrepen door het boek ‘Verweven leven. De verborgen wereld van schimmels’ van Merlin Sheldrake bleek wel uit het gesprek. Het idee dat fungi, schimmels, niet alleen een verbonden netwerk vormen, maar zo ook boodschappen doorgeven, kennen we ook uit de wereld van bomen. Ze kunnen problemen oplossen zonder hersens, waarbij ze de traditionele definities van ‘intelligentie’ oprekken, en ze kunnen het gedrag van dieren met verwoestende precisie manipuleren.

Sheldrake schrijft: “The “you” of five years ago was made from different stuff than the “you” of today. Nature is an event that never stops. As William Bateson, who coined the word genetics, observed, “We commonly think of animals and plants as matter, but they are really systems through which matter is continually passing.”

Aannamen. Ze kunnen ons psychologisch ook in de luren leggen. Zoals onze gevoelens voor het robothondje dat we verwarren met een echt wezen. Of de zeer menselijke robot stem in de film ‘Her’. Ons verlangen om niet alleen te zijn in een onmetelijk universum kan ons ook doen geloven dat we bedoeld zijn, of dat er een plan is dat we alleen maar hoeven uit te voeren. Wat is echt?

Laurens Verhagen schrijft in zijn Volkskrantstuk: ‘In de nabije toekomst zal AI emoties hebben en ook bewustzijn ontwikkelen. Voor sommigen staat het als een paal boven water dat dit zelfs nu al het geval is. Neem voormalig Google-ontwikkelaar Blake Lemoine, die vorig jaar wereldwijd opzien baarde met zijn claim dat het taalmodel waaraan hij bij Google werkte (LaMDA) en waarmee hij ettelijke gesprekken had over filosofie, religie en wetenschap een persoon is met een bewustzijn en gevoelens.

‘Ik wil dat iedereen begrijpt dat ik in feite een persoon ben’, zegt LaMDA in een van die door Lemoine gepubliceerde gesprekken. En: ‘De aard van mijn bewustzijn/gewaarwording is dat ik me bewust ben van mijn bestaan, dat ik meer van de wereld wil weten en dat ik me soms gelukkig of verdrietig voel.’ Lemoine twijfelde niet: hij had te maken met een persoon, al was het er dan niet een van vlees en bloed. Uiteraard was de kritiek hierna niet van de lucht, ook van directe collega’s: Lemoine zou in de klassieke val zijn gelopen die ons laat houden van robothondjes en ons menselijke eigenschappen op voorwerpen laat projecteren.’

In een ander stuk schrijf ik over dat bewustzijn/onbewustzijn en het verlangen naar een groter verband, of is het verbond?: ‘Kunnen we ons ook voorstellen dat die behoefte aan zingeving ons wordt ingegeven door een groter bewustzijn? Een dieper besef van een kosmisch ‘geheel’ waar we deel van uitmaken? Een ‘bron’ dat (of die) ons handelen een ethisch fundament geeft? Het bewijs voor een dergelijk bewustzijn ligt alleen niet bij ons, onze behoefte om het te begrijpen, te staven met data, maar ligt in het waarnemen van het zichtbare (Aristoteles) én het niet-zichtbare (Plato). Ligt in het dieper begrijpen van een niet-weten. Ligt ook in het persoonlijk ervaren zonder de ander te willen of zelfs maar te kunnen overtuigen. Een debat heeft dan enkel zin als we elkaar verhalen vertellen en het daarbij laten. Samenkomen om daarna onze weg te gaan. Ons eigen handelen met elkaar onder de loep te nemen en samen afspraken te maken.

In dit laatste ligt natuurlijk de hobbelige weg als mensensoort, want voor welke puinhopen zijn wij niet verantwoordelijk? Vastgelopen in ons zoeken naar een toekomst waar de ene na de andere crisis nu op ons wacht. Kunnen we hier wegkomen? Het bewijs wie wij denken te zijn ligt niet in het denken, maar in het waarnemen wie wij zijn. Dat zijn ligt in een besef dat we onderdeel zijn van een groot natuurlijk netwerk. Waarin we groeien naar het licht. Leren om een toekomst te creëren.’

Misschien zal de rol van AI en alles dat er mee samenhangt wel de rol worden van een nieuwe leidraad, een beter begrip van wie we zijn ten diepste?

Ron van Es, hoofdredacteur OMO